هنرهای چوبی

منبت

هنر کنده کاری نقوش به روی چوب را منبت گویند. قابل توجه‌است که منبت می‌تواند به صورت یک تکه یا چند تکه انجام شود هرگاه منبت کاری بر روی چوب بزرگ یک تکه انجام شود، منبت یک تکه و هرگاه منبت کاری بر روی تکه‌های کوچکی انجام شود، منبت چند تکه خواهد بود. منبت بر حسب نوع برجستگی که در کار آن به وجود می‌آید به پنج دسته تقسیم می‌گردد: منبت کم بر جسته، منبت نیم برجسته، منبت تمام برجسته، پیکره، قلم زنی بر روی چوب

 

مواد اولیه

شامل: 1- چوب‌های محکم و بدون گره که برای این منظور چوب‌های آبنوس، بقم، شمشاد، فوفل، عناب، و گردو و .... از همه مناسب تر هستند.
2- عاج، صدف و استخوان

 روش کار

ابتدا طرح بر روی زمینه چوب منتقل می‌شود و با بستن کار به گیره دستی هنرمند شروع به کار کرده و ابتدا خطوط محیطی طرح با مغار مشخص می‌شود سپس بابرداشتن زمینه کار به صورت یکنواخت و به وسیله مغارهای مختلف منبت کار روی چوب ادامه پیدا می‌کند. پس از پایان کار منبت کاری، سطوح کار با سنباده بسیار نرم، صاف و صیقلی می‌شود. در مرحله به سطح کار روغن با پلی استر زده می‌شود تا چوب بر اثر مرور زمان ترک نخورد و در مقابل رطوبت مقاوم باشد.

معرق

در دوران قبل از اسلام قطعات بزرگ چوبی به عنوان بخشی از ساختمان به کار می‌رفته‌است. در این دوره چوب به عنوان یکی از فراوان‌ترین مصالح طبیعی نقش مهمی در ساخت ابزار فنی و کشاورزی و حتی وسایل خانگی ایفا می‌کرده‌است. از دوره سلوکیان آثار چندانی در دست با همان شیوه معرق چوب کار می‌شود، فقط زمینه طرح یا کار را به قطعه‌های پازل مانند بریده، در کنار هم می‌چسبانند و سپس باز هم برای مراحل تکمیلی به کارگاه رنگ فرستاده می‌شود.
معرق زمینه آجری: با همان شیوه معرق زمینه چوب کار می‌شود، فقط تفاوت کار در این است که زمینه طرح به صورت آجری بریده و در کنار هم چیده می‌شود. آنگاه مراحل تکمیلی را به صورت رایج طی می‌کنند.
نازک بری در معرق: در این شیوه از معرق، ابتدا قطعات طرح مورد نظر معرق بریده می‌شود. آنگاه به وسیله اره مویی معمولی برش‌های بسیار ظریف و نزدیک به هم در تمامی قسمت‌های طرح داده می‌شود، برش‌هایی که به فاصله‌های میلیمتری در کنار هم داده می‌شود. سپس چوبهای شکل داده شده در کنار هم بر روی زمینه‌ای از تخته روکش شده و غالباً بدون هیچ نوع تزئینی چسبانده می‌شود.
معرق منبت: معرقی که نقشهای آن برجسته‌است معرق منبت گفته می‌شود برای ساخت معرق منبت ابتدا همه قطعه‌ها را مانند معرق می‌برند و بعد آنها رابه طور مجزا به شیوه منبت کاری ساخت و ساز نموده، کنار یکدیگر جفت و جور می‌کنند. در پایان قطعه را رویزیر کار در محل مربوط نصب می‌کنند.

 مواد اولیه

برای معرق کاری، وجود انواع چوب با تنوع رنگی ضرورت دارد و در انتخاب چوب باید مواردی چون استحکام و خشک بودن چوب و قابلیت اره شدن و رنده شدن را در نظر گرفت. هم چنین از صدف، عاج، فلزات در معرق استفاده می‌شود. --

 مراحل اجرای یک طرح معرق

تخته پشت کار را به اندازه طرح مورد نظر انتخاب کرده، به روی آن یک ورق از نایلون قرار می‌دهند، انگاه طرح و نقشه مورد نظر را بر روی کاغذ آورده و به وسیله چسب مایع آن را بر روی تخته سه لایی می‌چسبانند، پس از آن تکه‌های مختلف طرح با اره مویی بریده شده قطعات مختلف آن را به وسیله میخ سایه بر روی تخته زمینه به طورموقت نصب می‌کنند. آنگاه قطعات طرح را جداگانه بر روی چوب‌ها با رنگ‌های مورد نظر به وسیله همان میخ سایه نصب کرده و روی چوب پیشکار قرار داده و به وسیله اره مویی دور طرح را روی تخته بریده و حال قطعه چوب بریده شده را در جای خود مطابق نقشه روی تخته پیشکار به وسیله میخ سایه موقتاً نصب می‌کنند. بدین ترتیب با این روش همه نقش‌های خرد شده را از رنگ‌های مختلف چوب، صدف و عاج تهیه و جایگزین مدل می‌کنند. هنگامی که تمام چوب‌های رنگی جایگزینی طرح اولیه شده، چسبی از سریشم و پودر امرا تهیه کرده و به وسیله انگشت سبابه روی تمام شیارهای بین تکه‌های قرار می‌دهند. به این طریق تمام شیارهای بین نقوش پر می‌شود و قطعات به طور کامل به هم چسبیده و ثابت می‌شود. دراین مرحله میخ‌های سایه را از روی طرحها بر می‌دارند و آنگاه نوبت به نایلونی می‌رسد که قبلاً در زیر کار و روی تخته پشت کار قرار داده شده بود، آن را نیز برداشته و نقش‌های چسبیده شده را بر می‌گردانند و پشت آنها را سمباده نرم می‌زنند. در نتیجه چسب‌هایی که از میان شیارها به پشت کار نفوذ کرده، پاک می‌شود. حال سطح تخته پشت کار را به وسیله کاردک به چسب گرم آغشته کرده، نقشه معرق شده را روی آن می‌چسبانند و برای ثابت نگاه داشتن آن دو میخ سنجاقی در بالا و پایین آن نصب می‌کنند. در این مرحله لایه‌ای از نایلون و قطعه‌ای از نمد یا پتوی ضخیم را روی نقشه معرق شده قرار داده ترکیب فوق را در میان دستگاه پرس گذاشته، تحت فشار می‌دهند و بعد از گونیا کردن تابلو، اضلاع آن را رنده می‌کنند. سطح تابلو رابه دلیل متفاوت بودن ضخامت چوبهای صنعتی، با ماشین سمباده می‌سایند تا یکنواخت و صیقلی شود. حال محیط تابلو را به وسلیه نوار چسب کاغذی به طریقی که 2 یا 3 میلیمتر آن از سطح تابلو بالاتر قرار گیرد چسبانده مخلوط پلی استر آماده شده را به طور یکنواخت روی صفحه مورد نظر می‌ریزند تا کاملاً سطح را بپوشاند. بعد از خشک شدن پلی استر به وسیله سمباده لرزان آن را می‌سایند تا رنگ چوب از زیر پلی استر ظاهر شود و مجدداً برای شفافیت بیشتر، قشری از پلی استر شفاف بر آن پاشیده و سمباده می‌زنند. در پایان به وسیله دستگاه پرداخت و مواد جلا دهنده سطح کار را پرداخت می‌کنند.

مشبک

هنر مشبک قدمتی دیرینه دارد. از زمانی که انسانهای اولیه از غارنشینی به صحرا نشینی روی آوردند و از سنگ برای خود چهار دیواری ساختند، برای روشنایی داخل کلبه پنجره ای از پوست حیوان، چوب، برگ یا سنگی که سوراخ سوراخ شده بود، تعبیه کردند. بدین ترتیب ضمن جلوگیری از ورود سرما تا حدی روشنایی کلبه را تامین کردند. کم کم این سوراخ ها به اشکال هنری تبدیل شد. امروزه آثار مشبک را بر درها،‌منابر،‌امام زاده ها، مساجد، ظروف فلزی و سفال، که هنرمند به مهارت خاصی آن را مشبک کرده، فلز (آلومینیوم، مس، طلا، نقره)، چوب‌(انواع تخته سه لایی)، استخوان حیوانات (عاج، استخوان شتر،‌استخوان اسب)، چرم، سنگ پلاستیک، یونولیت، فرمیکا، نئوپان و... می توان مشاهده کرد.

مشبک بر دو نوع است :

1ـ یکپارچه وبدون استفاده ازچسب که با کمی اتصال موقع برش ازهم جدا نمی شوند.
2ـ جدا جدا یعنی قطعات جداگانه بریده می شود و سپس روی پارچه یا تخته ای چسبانده می شود که آن را نازک کاری می گویند.
نحوه اجرای کار مشبک ابتدا طرح مورد نظر را بر روی زمینه اصلی(چوب،فلز،چرم و غیره) کار می چسبانند یا طرح را با کاربن روی زمینه منعکس می کنند، پس از دقت نظر و بررسی جوانب امر و علامت گذاری روی طرح نقاطی را برای بریدن مشخص و نقطه شروع کار را با مته سوراخ می کنند؛ سپس با اره مویی با کمانه مناسب نقاط و خطوط اضافی بریده شده و طرح اصلی یک تکه به صورت مشبک کامل در آید...؛ پس از اتمام اره کاری و محکم کردن مشبک بریده شده روی زمینه(برای جلوگیری از شکسته شدن و ...)زواید کار را زدوده و در پرداخت نهایی با استفاده از کاغذ سمباده نرم آن را سمباده کاری و صاف می کنند،‌سپس برای جلوه و جلای بیشتر با موادی مانند سیلر و کیلرو ... صیقل می دهند. کارهای تزئینی بعد ازآماده شدن قاب می شود. مدت زمان اجرای کار مشبک چوب با پیچیدگی وظرافتهای اولیه طرح ارتباط مستقیم دارد؛ گاه یک مشبک چوب تا یک سال وبیشتر نیز طول می کشد.

انتقال طرح 

انتقال طرح روی چوب یا فلز به دو روش انجام می شود: 1ـ طرح را روی کار می چسبانند. از این روش برای خطوط و نوشته ها و کارهای خیلی ظریف استفاده می شود. 2 ـ طرح را با کاربن روی تخته منتقل می کنند. در انتقال طرح به روی چوب کار را از وسط شروع می کنند و محلهای زاید را سوراخ کرده، بتدریج به اطراف می رسند. چون تخته صاف و صیقلی نیست بهتراست پس از انتقال طرح ابتدا با مداد خطوط اصلاح شود تا کار به صورت یکپارچه در آید.

طریقه انجام کار مشبک

ابزار اصلی کار، کمانه است. کمانه دو سر دارد. سری که متصل به دسته است که یک سراره را در آن قرار می دهند. اره در قسمتهای بالا و پایین بدون دنده است که این قسمتها باید داخل کمانه قرار گیرند. طریقه قرار گرفتن اره باید طوری باشد که دنده ها به طرف جلو و از بالا به پایین باشد به این معنی که اگر دست از پایین به بالا روی اره کشیده شود دنده های اره احساس شود. سر دیگر اره در قسمت بالای کمانه قرار می گیرد و محکم می شود؛ اما کسانی که برای بار اول مشغول به کار می شوند باید دقت کنند کمانه به بدن بچسبد. بنابراین اره در محل ثابت است و تخته با کمک دست چپ در حرکت می باشد، مانند حالت پارچه و سوزن چرخ خیاطی؛ برای اینکه هنر جویان به کار عادت کنند می باید روی تخته ای خطوط موازی را کشیده و به ترتیب خطوط را برش دهند. دقت شود که برش کاملا روی خط انجام گیرد و دست هنرجو عمود باشد. با این روش هم عیب کار برطرف و هم تجربه هنرجو زیاد می شود. برای جلوگیری از شکسته شدن اره در گوشه زوایای کار لازم است تخته را کم کم حرکت داد تا محلی برای اره باز شود، ‌سپس به برش ادامه داد. قبل از استفاده از تخته بهتر است آن را در برابر نور خورشید یا نور چراغ امتحان کرد که لایه وسط آن خالی نباشد. در غیر اینصورت زحمات هنرجو به هدر خواهد رفت. مرحله پایان کار سمباده زدن و دوختن مقوا و پارچه ای است که روی آن کشیده شده است

منبع:

صنایع چوب وکاغذ و هنرهای چوبی  
بیتوته